લોહગઢનો કિલ્લો (लोहगढ़ का किल्ला / Lohagarh's Fort)

🔜 આજે હું જે કિસ્સા વિશે વાત કરવાનો છું તેને લોહગઢના કિલ્લા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. રાજસ્થાનના ભરતપુર જિલ્લામાં આવેલ લોહગઢના કિલ્લાને દેશનો એક માત્ર અજેય કિલ્લો માનવામાં આવે છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે માટીના બનેલા આ કિલ્લા પર અંગ્રેજ લોકોએ પોતાની તોપોની મદદથી ૧૩ વખત આક્રમણ કરેલું છતાં પણ તેઓ આ કિલ્લાને જીતી નથી શક્યા. રાજસ્થાનને રણો નો રાજા કહેવામાં આવે છે. અહિયાં ઘણા એવા સ્થળો છે જે પ્રવાસીઓને પોતાની તરફ આકર્ષિત કરે છે અને તેમાનો એક છે લોહગઢનો કિલ્લો.

🔜 મહારાજ સુરજમલનો જન્મ ૧૩ ફેબ્રુઆરી, ૧૭૦૭ ના દિવસે થયો હતો. ઈતિહાસનો આ એ જ દિવસ હતો કે જ્યારે હિંદુસ્તાનના સૌથી ક્રૂર, ધર્માંધ, કસાઈ અને શેતાન શાસક ઔરંગઝેબનું મૃત્યુ થયું હતું. મુસ્લિમોના આક્રમણનો જવાબ દેવામાં ઉત્તર ભારતમાં જે કોઈ પણ રાજાઓનું સ્થાન આગળ પડતું છે તેમાં મહારાજા સુરજમલનું નામ ખૂબ આદર સાથે લેવામાં આવે છે. 

🔜 કર્નલ જેમ્સ ટોડે રાજસ્થાન નામ વાંચ્યા પહેલા જ આ રણભૂમિને રાજપુતાના કહીને બોલાવી હતી. આ જ રાજસ્થાનમાં અનેક રાજપૂત રાજા-મહારાજાના જન્મ થયા હતા. જે સમયે રાજપૂત રાજા-મહારાજાઓ મુસ્લિમોથી સંબંધ બનાવીને પોતાની સંપતિઓ બચાવી રહ્યા હતા તે વખતે આ બાહુબલી એકલા જ મુસ્લિમો સામે ટક્કર લેતા હતા. મહારાજા સુરજમલની રણનીતિ અને કુટનીતિક ચાલની ચર્ચાઓ ચારેય બાજુ થતી હતી.

🔜  અભેદ્ય એવા આ કિલ્લાનું નિર્માણ ૧૮મી સદીની શરુવાતમાં જાટ શાસક મહારાજ સુરજમલે કરાવેલું હતું. મહારાજા સુરજમલે જ ભરતપુરનું રજવાડું વસાવેલું હતું. તેણે એક એવા કિલ્લાની કલ્પના કરેલી કે જે ખૂબ જ મજબૂત હોય અને ખૂબ જ ઓછા રૂપિયામાં તૈયાર થઈ જાય. તે સમયે તોપો અને બારુદનું (દારૂગોળાનું) પ્રચલન ખૂબ જ વધુ પ્રમાણમાં હતું. એટલે આ કિલ્લો બનાવવામાં એક વિશેષ યુક્તિનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો કે જેથી બારુદના ભરેલા ગોળાની પેલી દીવાલ પર કોઈ અસર થાય નહીં. આ કિલ્લો રાજસ્થાનના બીજા કિલ્લાઓની જેટલો વિશાળ નથી પરંતુ છતાંયે આ કિલ્લાને દેશનો એકમાત્ર અજેય કિલ્લો માનવામાં આવે છે. આ કિલ્લાની એક વિશેષતા તે છે કે આ કિલ્લાની ચારેય બાજુ માટીના ગારની એક મોટી દીવાલ છે. આની ઉપર તોપોના ગોળાની અસર ન થાય એટલે માટે આ કિલ્લાની ચારેય બાજુ હજારો ફૂટ પહોળી કાચી માટીની દીવાલ બનાવવામાં આવી છે અને નીચે ઊંડી અને પહોળી ખીણ બનાવીને તેમાં પાણી ભરવામાં આવ્યું છે.

🔜 આમ તો આ પાણીને પાર કરીને સપાટ દીવાલ પર ચડવું મુશ્કેલ નહીં પણ અશક્ય જ છે. એટલે જ તેની પર આક્રમણ કરવું સહજ ન હતું કારણ કે તોપોમાંથી નીકળેલા ગોળા ગારની બનાવેલી દીવાલમાં સમાઈ જતા અને તેની આગ શાંત થઈ જતી. આવા અસંખ્ય ગોળાઓ દ્વારા હુમલાઓ કરવામાં આવ્યા છતાં આ કિલ્લાની પથ્થરની દીવાલ તેમની તેમ જ સુરક્ષિત બની રહ્યી. તેથી જ દુશ્મનો આ કિલ્લાની અંદર પ્રવેશ નથી કરી શક્યા. રાજસ્થાનનો ઈતિહાસ લખવા વાળા અંગ્રેજ સાહિત્યકાર જેમ્સ ટોડના મત મુજબ આ કિલ્લાની દીવાલ એવી માટીથી બનેલી છે કે આ કિલ્લાને સર કરવો લોખંડના ચણા ચાવવાથી પણ કઈ ઓછું કામ નથી. આ લોખંડી કિલ્લાને રાજસ્થાનનું પૂર્વ સિંઘદ્વાર કહેવામાં આવે છે. અહીંયા જેઓ પોતાની દ્રઢતા માટે જાણીતા હતા તેવા જાટ રાજાઓની હકુમત ચાલતી હતી અને તે લોકોએ આ કિલ્લાને સુરક્ષા પ્રદાન કરવામાં કોઈ કસર બાકી નથી છોડી.

🔜 બીજી તરફ અંગ્રેજોએ આ કિલ્લાને પોતાના સામ્રાજ્ય હેઠળ લાવવા માટે આ કિલ્લા ઉપર ૧૩ વખત હુમલો કર્યો હતો. અંગ્રેજ સેના તોપો વડે એક પછી એક ગોળા આ કિલ્લા પર છોડતી જતી હતી પણ આ ગોળાઓ આ કિલ્લાની દીવાલની પેટમાં સમાઈ જતા હતા. ૧૩ વખત કરેલા આક્રમણમાં એક પણ વખત અંગ્રેજ સેના આ કિલ્લાને ભેદી નથી શકી. એવું કહેવામાં આવે છે કે અંગ્રેજોની સેના વારંવાર હારવાથી હતાશ થઈ ગઈ અને ત્યાંથી ભાગી ગઈ હતી. એક એવી પણ કહેવત પ્રચલિત છે કે ભરતપુરના જાત રાજાઓની વિરતાની આગળ અંગ્રેજોની એક પણ ના ચાલી.

🔜 આ કિલ્લાનાં દરવાજાની પણ એક અલગ ખાસિયત છે. અષ્ટધાતુના બનેલા જે દરવાજાઓ અલ્લાઉદ્દીન ખીલજી ચિત્તોડગઢથી છીનવીને લઈ ગયો હતો તેને ભરતપુરના રાજા મહારાજ જવાહરસિંહ દિલ્હીથી ઉખાડીને લાવ્યા હતા. અને તેમને આ કિલ્લામાં લગાવવામાં આવ્યા હતા. કિલ્લાની વિશે એક રોચક વાત એ પણ છે કે આ કિલ્લામાં ક્યાંય પણ લોખંડના એકપણ ટુકડાનો ઉપયોગ કરવામાં નથી આવ્યો. આ કિલ્લો તેની અભેદતાના નામ પર લોહગઢથી પ્રચલિત છે. આ કિલ્લાએ સમય સમય પર દુશ્મનોના દાંત ખાટાં કરી નાખ્યા હતા અને દુશ્મનોને લોખંડથી બનેલો કિલ્લો છે તેવું માનવા મજબૂર કરી દીધા હતા. કિલ્લાનાં એક ખૂણા પર જવાહર બુર્જ છે જેને જાટ મહારાજા દ્વારા દિલ્હી પર કરવામાં આવેલા હુમલા અને તેના પર મળેલા વિજયના સ્મારક રૂપે બનાવવામાં આવ્યો હતો. બીજા ખૂણા પર એક બીજો ફતેહ બુર્જ છે જે ૧૮૦૫ માં અંગ્રેજ સેનાના છક્કા છોડાવીને પરાસ્ત કરવા માટે યાદગાર છે.

🔜 અંગ્રેજ સેના સામે લડતા લડતા હોલકરના મહારાજા જસવંતરાવ ભાગીને ભરતપુર આવી ગયા હતા. જાટ રાજા રણજીતસિંહે તેમને વચન આપ્યું હતું કે અમે તમને બચાવવામાં અમારું પોતાનું બધું જ કુરબાન કરી નાંખશું. અંગ્રેજોની સેનાનો કમાન્ડર-ઈન-ચીફ લોર્ડ લેકે ભરતપુરના જાટ રાજા રણજીતસિંહને ખબર મોકલી કે કા તો તે જસવંતરાવને અંગ્રેજોને હવાલે કરીદે અથવા તો તેઓ ખુદને મોતને હવાલે કરી દે.

🔜 જાટ રાજાઓ તેમની આન, બાન અને શાન માટે મશહૂર રહ્યા છે. આ ધમકી જાટ રાજાના સ્વભાવથી સંપૂર્ણપણે તદ્દન વિરોધી હતી અને રાજા રણજીતસિંહનું લોહી ઉકળી ઉઠ્યું. અમે તેમણે લોર્ડ લેકને સંદેશો મોકલાવ્યો કે તે પોતાનું સંપૂર્ણ મનોબળ અજમાવી લે અને તેવોએ અજાણતા જ તેવો સંદેશ આપી દીધો કે તેમને લડતા આવડે છે જુકતા નહીં. લોર્ડ લેકને આ વાત ખૂબ જ ખરાબ લાગી અને મોટી સંખ્યામાં લશ્કર એકઠું કરીને તેને ભરતપુર પર આક્રમણ કરી દીધું. ભરતપુરની સેના પણ નિર્ભયતાથી આગળ વધતી વધતી ઓછી થઈ રહ્યી હતી. અંગ્રેજ સેના તોપોથી ગોળાઓ ફેંકી રહ્યી હતી પણ તે ગોળાઓ ભરતપુરના કિલ્લાની માટીમાં સમાઈ રહ્યા હતા. તોપના ગોળાના ઘમાસાણ હુમલાની બાદ પણ જ્યારે ભરતપુર જેમનું તેમ રહ્યું ત્યારે અંગ્રેજ સેના આશ્ચર્યચકિત થઈ ગઈ અને લોર્ડ લેક પણ આ કિલ્લાની અદભુત ક્ષમતાને વિસ્મિત થઈને જોતા રહ્યા. શાંતિનો સંદેશ દોહરાવવામાં આવ્યો અને મહારાજા રણજીતસિંહે ફરી એક વખત અંગ્રેજોની સેનાને લલકારી. અંગ્રેજોની ફૌજ તરફથી સતત ગોળા અને બારુદ ભરતપુરના કિલ્લા પર ફેંકવામાં આવતા હતા અને નિરંતર તે લોકો આક્રમણ કરતા રહ્યા હતા.

🔜 પરંતુ ધન્ય છે તે ભરતપુરના કિલ્લાને અને તેની સેનાને કે જે અડગ રહ્યીને હુમલાને ઝીલતી રહ્યી અને હસતી રહ્યી. ઈતિહાસકારોનું એવું માનવું છે કે લોર્ડ લેકના નેતૃત્વ હેઠળ અંગ્રેજ સેનાએ ૧૩ વખત આક્રમણ કર્યું હતું અને જેમ પાકિસ્તાને ૫ વખત ભારત પર સામેથી આક્રમણ કર્યું છે અને દર વખતે તેનો કારમો પરાજય થયો છે તેવી રીતે જ અંગ્રેજ સેનાનો પણ કારમો પરાજય થયો હતો અને અંગ્રેજ સેનાને પાછું જવું પડ્યું હતું. ભરતપુરના આ કિલ્લાની રક્ષા કરવા માટે ૮ ભાગ છે અને અનેક બુર્જ પણ. આ કિલ્લામાં મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે કિશોરી મહેલ, મહેલ ખાસ, મોતી મહેલ અને કોઠી ખાસ.

🔜 ત્યાં ઘણા પ્રસિદ્ધ મંદિરો છે. જેમાં ગંગા મંદિર, લક્ષ્મણ મંદિર તેમજ બિહારીજીનું મંદિર અત્યંત લોકપ્રિય છે. શહેરની વચ્ચે એક મોટી મસ્જિદ છે. આ મંદિર અને મસ્જિદ સંપૂર્ણપણે લાલ પથ્થરોથી બનેલ છે.

🔜 આ મંદિર અને મસ્જિદ માટે પણ એક વિચિત્ર કહાની પ્રચલિત છે અને એવું કહેવામાં આવે છે કે ભરતપુર રાજ્યમાં જ્યારે મહારાજા કોઈ વ્યક્તિને કામ પર રાખતા હતા ત્યારે તે વ્યક્તિ સાથે તે શરત રાખવામાં આવતી હતી કે દર મહિને તેમને આપવામાં આવતા પગારમાંથી થોડોક ભાગ તેમના ધર્મના ખાતામાં નાખી દેવામાં આવશે. દરેક નોકર (વ્યક્તિ) ને તે શરત મંજૂર હતી. રાજા દરેક વ્યક્તિ (નોકર) પાસેથી તે રૂપિયા લેતા હતા જેને તે નોકરી (કામ) પર રાખતા હતા અને આ રૂપિયા તે વ્યક્તિના ખાતામાં જમા થતા હતા. હિંદુ લોકોના રૂપિયા હિંદુના ધર્મખાતામાં અને મુસ્લિમ લોકોના રૂપિયા મુસ્લિમના ધર્મખાતામાં જમા થતા હતા. આ રૂપિયાથી જે રકમ જમા થતી હતી તેનો ઉપયોગ મંદિર - મસ્જિદ ના કામોમાં થતો હતો. હિંદુઓના રૂપિયાથી લક્ષ્મણ મંદિર અને ગંગા મંદિર બનાવવામાં આવ્યા જ્યારે મુસ્લિમોના રૂપિયાથી શહેરની વચ્ચોવચ્ચ એક બહુ મોટી મસ્જિદનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું. તેને જામાં મસ્જિદના નામે ઓળખવામાં આવે છે.

(૦૯/૦૯/૨૦૧૮)

---------------------------------------------------------------

Hindi Translation :

🔜 आज जो किल्ले के बारे मे मैं बताने जा रहा हूँ उसे लोहगढ़ के किल्ले के नाम से भी जाना जाता है। राजस्थान के भरतपुर जिले में आए लोहगढ़ के किल्ले को देश का एकमात्र अजेय दुर्ग माना जाता है। ऐसा कहा जाता है कि मिट्टी से बने इस किल्ले पर ब्रिटिशरो ने अपनी तोपों की मदद से १३ बार आक्रमण किया था, फिर भी वह इस किल्ले को जीत नहीं सके। राजस्थान को मरुस्थलो का राजा कहा जाता है। यहां कई जगहें हैं जो पर्यटकों को खुद की ओर आकर्षित करती हैं और उसमे से एक हैं लोहगढ़ का किल्ला।

🔜 महाराजा सूरजमल का जन्म १३ फरवरी, १७०७ के दिन हुआ था। इतिहास का यह वोही दिन हैं जब हिंदुस्तानके सबसे क्रूर, धर्मांध, कसाई ओर शैतान शासक औरंगजेब की मृत्यु हुई थी। मुस्लिमों के आक्रमण का जवाब देने मे उतर भारत के जिस राजाका स्थान महत्वपूर्ण है, उसमे महाराजा सूरजमल का नाम बहोत आदर के साथ लिया जाता है।

🔜 कर्नल टॉड ने राजस्थान नाम पढ़ने से पहले ही यह मरुस्थल को राजपुताना कहकर पुकारा था। यही राजस्थान में कई राजपूत राजा-महाराजा का जन्म हुआ। जिस समय राजपूत राजा-महाराजा मुस्लिमों से संबंध बनाकर अपनी संपत्ति बचा रहे थे तब यह बाहुबली अकेले ही मुस्लिमों के सामने टक्कर ले रहे थे। महाराजा सूरजमल की रणनीति ओर कूटनीतिक चाल की चर्चा चारो ओर हो रही थी।

🔜 अभेद्य ऐसे यह किल्ले का निर्माण १८ वी शताब्दी की शुरुआत में जाट शासक महाराजा सूरजमल ने करवाया था। जाट शासक महाराजा सूरजमल ने ही भरतपुर रियासत बसाई थी। उन्होंने एक किल्ले की कल्पना की थी, जो बहुत मजबूत हो और बहुत कम रुपये में तैयार हो जाए। उस समय, तोपों और गोला बारूद का प्रचलन बहुत अधिक था। इसीलिए यह किल्ला बनाने में एक विशेष युक्ति का प्रयोग किया गया था ताकि बारूद से भरे हुए गोले की दीवार पर कोई असर न हो। यह किल्ला राजस्थान के अन्य किल्लो के जितना विशाल नहीं है, लेकिन यह किल्ला अजेय माना जाता है। इस किल्ले की एक विशेषता यह है कि यह किल्ले की चारों ओर मिट्टी की एक बड़ी दीवार है। इसके पर तोप के गोले का प्रभाव न हो इसीलिए, यह किल्ले की चारो ओर हजारों फीट-चौड़ी कच्ची मिट्टी की दीवार बनाई गई है और नीचे एक गहरी और चौड़ी घाटी बनाई गई है जिसमे पानी भरा हुआ हैं।।

🔜 वैसे तो पानी को पार करके, फ्लैट दीवार पर चढ़ना मुश्किल ही नहीं नामुनकिन है। यही कारण है कि इस पर आक्रमण करना सहज नहीं था क्योंकि तोपो से निकलने वाले गोले मिट्टी की बनी हुई दीवार में समेटे जाते और इसकी आग शांत हो जाती। इस तरह गोले के कई हमले किए जाने के बावजूद, किल्ले की पत्थर की दीवार बरकरार है और साथ ही सुरक्षित भी है। यही कारण है कि दुश्मन इस किल्ले में प्रवेश नहीं कर शकते थे। राजस्थान का इतिहास लिखने वाले, ब्रितीश साहित्यकार जेम्स टोड के मुताबिक, इस किले की दीवार ऐसी मिट्टी से बनी है, जो लोहे के छोले चबाने से कम काम नहीं है। यह लोहे जैसे किल्ले को राजस्थान का पूर्वी सिंहद्वार भी कहा जाता है। यहां जो अपनी दृढ़ता के लिए जाने जाते थे वेसे जाट राजाओं की हुकूमत चलती थी। उन लोगों ने इस किल्ले को सुरक्षा प्रदान करने में कोई कसर बाकी नही छोड़ी।

🔜 दूसरी तरफ, अंग्रेजों ने इस किल्ले को अपने साम्राज्य के नीचे लाने के लिए इस किल्ले पर १३ बार हमला किया। ब्रिटिश सेना अपनी तोपो की मदद से एक के बाद गोले इसी किल्ले पर छोड़ी जा रही थी। बल्कि, गोले मिट्टी की बनी हुई दीवार में समेटे जाते थे। १३ बार इस किल्ले पर किये गए आक्रमण में, ब्रिटिश सेना इस किल्ले को भेद नहीं पाई। ऐसा कहा जाता है कि अंग्रेज सेना बार बार हारकर हताश होकर वहां से भाग निकली थी। एक कहावत भी प्रचलित है कि भरतपुर के जाट राजाओ की वीरता के सामने अंग्रेजों का कुछ नहीं चला।

🔜 यह महल के दरवाजे की भी एक अलग विशेषता है। अष्ट धातु से बने हुए जो दरवाजे अलाउद्दीन खिलजी चितोड़गढ़ से छीनकर ले गया था, उसीको भरतपुर के महाराज जवाहरसिंह दिल्ली से उखाड़ ले आये थे और उसे ही इस महल में लगाए गए थे। किल्ले के बारे में एक रोचक बात यह भी है कि, इस किले में कही भी जगह, लोहे का एक भी टुकडे का इस्तेमाल नहीं किया गया था। यह किल्ला अपनी अभेद्यता के कारण ही लोहगढ़ नाम से प्रचलित है। इस किल्ले ने समय-समय पर दुश्मनों के दांत खट्टे कर दिये थे और यह किल्ला लोहे से बनाया गया है ऐसा मानने के लिए दुश्मन को मजबूर कर दिया था। किल्ले के एक कोने पर जवाहर बुर्ज है, जिसे दिल्ली पर जाट महाराजा के हमलों और इस पर जीत के स्मारक के हिसाब से बनाया गया था। दूसरे कोने में, एक और फतेह बुर्ज है जो १८०५ में ब्रिटिश सेना के छक्के छुड़वाकर परास्त करने के लिए यादगार है।

🔜 अंग्रेज सेना के खिलाफ लड़ते लड़ते होलकर के महाराजा जसवंत राव भागकर भरतपुर आ गए थे। जाट राजा रणजीत सिंह ने उनसे वादा किया कि वह उनको बचाने के लिए उनका सब कुछ कुर्बान कर देंगे। ब्रिटिश सेना के कमांडर-इन-चीफ लार्ड लेक ने जाट राजा रणजीत सिंह को खबर भेजा कि या तो वह जसवंत राव को अंग्रेजों के हवाले कर दे या फिर खुद को मौत के हवाले कर दें।

🔜 जाट राजा अपनी आन, बान और शान के लिए मशहूर रहे है। यह धमकी जाट राजा की प्रकृति से काफी विपरीत थी और राजा रणजीत सिंह का खून खोल उठा। उसने लॉर्ड लेक को एक संदेश भेजा कि उसको जो करना है, कर ले और उसको अनजाने में ही ऐसा संदेश दे दिया था कि उनको लड़ना आता है जुकना नहीं। लॉर्ड लेक को इस बात बहुत बुरी लगी और बड़ी संख्या में सेना  इकठी करके भरतपुर पर हमला कर दिया। भरतपुर की सेना कम हो रही थी फिर भी निडरता से आगे बढ़ती रही। ब्रिटिश सेना तोपों से गोले को फेंक रही थी लेकिन वह गोले भरतपुर के किल्ले की मिट्टी में समेटे जा रहे थे। तोप के गोले के घमासान हमले के बाद भी, भरतपुर वैसा ही रहा तब ब्रिटिश सेना भी आश्चर्यचकित हो गई और लॉर्ड लेक भी इस किले की अद्भुत क्षमता को विस्मित होकर देखते रहे। शांति का संदेश दोहराया गया और महाराजा रणजीत सिंह ने एक बार फिर ब्रिटिश सेना को ललकारा। अंग्रेजों की सेना की ओर से बारूद से भरे गोले सतत भरतपुर के किल्ले पर फेंके जाते थे और लगातार वे लोग आक्रमण कर रहे थे।

🔜 लेकिन धन्य है वह भरतपुर के किल्ले को और उनकी सेना को की जो अडग रहकर हमले को झेलती रही और हमले पर हसती रही। इतिहासकारों का मानना है कि लॉर्ड लेक के नेतृत्व में, ब्रिटिश सेना ने १३ बार किले पर हमला किया और जैसा कि पाकिस्तान ने भारत पर ५ बार सामने से हमला किया है और हर बार करारी हार मिली है उसी तरह अंग्रेज सेना को भी करारी हार मिली थी और उसे वापस लौटना पड़ा। भरतपुर के इस किले की रक्षा के लिए ८ भाग हैं और कई सारे बुर्ज़ भी। यह किल्ले में किशोरी महल, महल खास, मोती महल और कोठी खास का एक महत्वपूर्ण स्थान है।

🔜 वहाँ पर कई प्रसिद्ध मंदिर हैं। जिसमें गंगा मंदिर, लक्ष्मण मंदिर और बिहारीजी का मंदिर बेहद लोकप्रिय है। शहर के बीच एक बड़ी मस्जिद है। यह मंदिर और मस्जिद पूरी तरह से लाल पत्थरों से बनाया गया है।

🔜 इस मंदिर और मस्जिद के लिए एक अजीब कहानी लोकप्रिय है और ऐसा कहा जाता है कि भरतपुर राज्यमे जब महाराजा किसी आदमी को काम पर रखते थे तब उनके साथ एक शर्त रखी जाती थी कि, उन्हें हर महीने दिए जाने वाले वेतन में से थोड़ा वेतन उनके धर्म के खाते में डाल दिए जाएंगे। हर नौकर (व्यक्ति) को यह शर्त मंजूर था। राजा हरेक व्यक्ति (नौकर) से रुपया लेते थे, जिसे वह नौकरी (काम) पर रखते थे और यह पैसा उस व्यक्ति के धर्म खाते में जमा होता था। हिंदू लोगों के पैसे हिंदू के धर्म खाते में और मुस्लिम लोगों के पैसे मुस्लिम के धर्म खाते में जमा किए जाते थे। इस रुपए से जमा की गई राशि का उपयोग मंदिर - मस्जिद के कामो मैं होता था। लक्ष्मण मंदिर और गंगा मंदिर हिंदू के रुपये से बनवाये गए, जबकि मुसलमानों के पैसों से शहर के बीचोबीच एक बहुत बड़ी मस्जिद का निर्माण किया गया। उसको जामा मस्जिद के नाम से जाना जाता है।

(०९/०९/२०१८)

---------------------------------------------------------------

English Translation :

🔜 The fort about which I am telling you today is also known as Lohagarh Fort. Lohagarh fort in Bharatpur district of Rajasthan is considered to be the only invincible fort of the country. It is said that the earthen fort was attacked 13 times by the British with their cannons but they could not conquer it. Rajasthan is called the king of the deserts. There are many places that attract tourists and one of them is Lohagarh Fort.

🔜 Maharaj Surajmal was born on February 13, 1707. This was the same day in history on which, Aurangzeb, the most cruel, bigoted, butcher and devil ruler of Hindustan, died.  The name of Maharaja Surajmal is held in the highest esteem among the kings of North India who have taken the lead in responding to Muslim aggression.

🔜 Colonel James Todd called this battlefield Rajputana even before he read the name Rajasthan. Many Rajput kings and maharajas (emperors) were born in this Rajasthan. At a time when the Rajput kings and maharajas were protecting their property by forming relations with the Muslims, this Bahubali was fighting against the Muslims alone. Discussions of Maharaja Surajmal's tactics and diplomatic moves were all around.

🔜 The Jat ruler Maharaja Surajmal had established the kingdom of Bharatpur. Maharaj Surajmal had constructed this impregnable fort in the early of the 18th century. He envisioned a fort that would be very strong and ready for very little money. Cannons and ammunition were in high demand at that time. So a special trick was used in the construction of this fort so that the ammunition filled sphere would not have any effect on that wall. This fort is not as huge as other forts of Rajasthan but nevertheless this fort is considered invincible. One of the features of this fort is that it has a large mud wall on all the four sides. Thousands of feet carinal clay wall has been built around the fort so that it is not affected by artillery shells and it has been filled with water by making a deep and wide valley below.

 🔜 Thus, crossing this water and climbing on a flat wall is not difficult but impossible. That is why it was not easy to attack on the fort because the bullets coming out of the cannons would sink into the wall made of mud and its fire would calm down. Despite being attacked by numerous such giants, the stone wall of the fort remained their as well as their safety. That is why the enemies could not enter inside this fort. According to the English writer James Todd, who wrote the history of Rajasthan, the clay wall of this fort is made of with such a material that it is nearly impossible to win this fort. This iron fort is called the East Singhadwar of Rajasthan. The Jat kings, who were known for their persistence, were ruling this region and they made all the precautions & required efforts to protect this fort. 

 🔜 On the other hand the British attacked this fort 13 times to bring this fort under their empire. British army fired one by one shells at the fort by their cannons, but these shells were absorbed in the belly of the fort wall. Not once in 13 attacks did the British army penetrate the fort. It is said that the British army was frustrated by the repeated defeats and fled from there. There is also a famous saying that not a single Englishman could stand in front of the bravery of the Jat kings of Bharatpur.

 🔜 The gates of this fort also have a distinctive feature. The gates made of alloy of eight different metals, which Muslim ruler Allauddin Khilji had snatched from Chittorgarh and took to Delhi, were brought back by Maharaja of Bharatpur - Jawahar Singh, he literally uprooted them from its place in Delhi and fitted into this fort. An interesting thing about the fort is that not a single piece of iron has been used anywhere in this fort. This fort is prevalent as Lohagarh fort by the name due to its  uniqueness. This fort from time to time gritted the teeth of the enemies and forced the enemies to believe that it was a fort made of iron. At one corner of the fort is the Jawahar Burj, erected to commemorate the Jat Maharaja's attack on Delhi and his victory over it. There is another Fateh Burj (Victory Tower) on next corner; which was built in the memory of extraordinary victory against British Army in 1805.

🔜 Fighting against the British army, Maharaja Jaswantrao of Holkar fled and came to Bharatpur. Jat king Ranjit Singh promised him that he would sacrifice everything to save him. Lord Lake, the Commander-in-Chief of the British Army, informed the Jat King Ranjit Singh of Bharatpur that he would either hand over Jaswantrao to the British or he would hand himself over to death.

 🔜 The Jat kingss have been famous for their pledge, inurement and demeanour. This threat was completely contrary to the nature of the Jat king and the blood of Raja Ranjit Singh boiled. He sent a message to Lord Lake that he should try his best and he inadvertently gave the message that he knows how to fight. Lord Lake felt very bad about this and gathered a large army and attacked Bharatpur. Proceeding ahead without fear, Bharatpur's army was also becoming less. The British army was throwing shells from the cannons but those shells were sinking into the soil of the fort of Bharatpur. Even after the onslaught of artillery shelling, when Bharatpur remained as it was, the British army was taken a back and Lord Lake was also shocked to see the amazing potential of this fort. The message of peace was repeated and Maharaja Ranjit Singh once again challenged the British army. The British army was constantly throwing ammunition at the fort of Bharatpur and they were constantly attacking.

 🔜 But, hail to that fort of Bharatpur and its force that remained steadfast against that onslaught and was laughing as if mocking the enemy's force. Historians believe that the British army led by Lord Lake, attacked 13 times, but as Pakistan faced defeat on all of their 5 invasions without any provocation; the British army also lost on their each attack and they had to retreat every time. There are 8 parts to protect this fort of Bharatpur and also several towers. The important places in this fort are Kishori Mahal, Mahal Khas, Moti Mahal and Kothi Khas.

🔜 There are many famous temples.  Among them Ganga temple, Laxman temple as well as Bihariji temple are very popular. There is a big mosque in the middle of the city. The temple and mosque are made entirely of red stones.

🔜 There is a peculiar legend about this temple and mosque too and it is said that in the state of Bharatpur, when the Maharaja hired a person for the job, there was a condition with that person that a small portion of his monthly remuneration would go to the account of his religion. Each employee (servant) accepted the condition. The king would take money from each person (servant) which he kept on the job (work) and this money was credited to the religion account of that person. The money of the Hindu employees was deposited in the religion account of the Hindus and the money of the Muslims was deposited in the religion account of the Muslims. The money collected from this rupee was used for temple-mosque works. Laxman Mandir (temple) and Ganga Mandir were built with the money of Hindus while a huge mosque was built in the center of the city with the money of Muslims. It is known as Jama Masjid.

(09/09/2018)